Een fictieve geschiedenis...
Terug naar een ver verleden, toen er nog geen geld bestond. De mensen woonden nog in grotten en waren grotendeels zelfvoorzienend. Hooguit vond er wat ruilhandel plaats, bijvoorbeeld de ruil van een net gevangen konijn voor een paar handen vol bessen.
Naarmate de mensen meer in groepen gingen samenwonen ontstond er steeds meer een verdeling van taken, waardoor er steeds meer producten kwamen om te ruilen. Daardoor stuitte men meer en meer op de beperking van ruilhandel. Steeds vaker kwam het voor dat iemand een product wilde ruilen met een ander, maar dat die ander daar net even geen aan behoefte had.
Maar toen... Stel je een klein dorpje voor. Een van de inwoners, Piet, heeft een mooie graanoogst gehad, zijn schuur ligt tot de nok toe vol. Hij wil dat graan ruilen tegen andere producten, maar hij is nogal lui, hij heeft geen zin om de hele tijd met zakken graan te slepen. Daarom schrijft hij een flinke stapel briefjes met de tekst: dit briefje kun je bij mij, Piet, inleveren voor 1 kilo graan. Vervolgens probeert hij die briefjes te ruilen tegen de producten van zijn dorpsgenoten.
En, enigszins tot zijn verbazing, doen ze het ook nog! Sterker nog, timmerman Klaas en dorpssmit Willem, vooruitziende types, vinden het een geweldig idee! Soms hebben ze zoveel werk dat ze de bessen en konijnen die ze in ruil krijgen bij lange na niet op kunnen. Maar andere keren is er zo weinig werk dat ze hun gezin maar nauwelijks kunnen voeden. Ze zien gelijk dat dit wel eens de oplossing zou kunnen bieden voor dat probleem!
Klaas en Willem vragen daarom als het even kan briefjes van Piet in ruil voor hun werk. In drukke tijden potten ze die briefjes op. En als ze weinig werk hebben, dan ruilen ze de overgebleven briefjes weer in bij Piet, of ze proberen ze bij Frits te ruilen tegen een kip, of anders bij Janneke voor een zakje bonen! Daardoor ontstaat er meer en meer vraag naar die briefjes van Piet, niet omdat zijn dorpsgenoten zijn graan zo graag willen hebben, maar vooral omdat die briefjes wel erg handig zijn bij de ruil van producten en diensten.
Op dat moment heeft Piet een vorm van geld gecreëerd, met als onderpand het graan in zijn schuur. Piet kan naar believen nieuwe briefjes schrijven zolang de dorpelingen er vertrouwen in hebben dat als ze zo’n briefje weer bij Piet inleveren, ze dan ook een kilo graan van hem krijgen.
Maar hoe is het echt gegaan?
De voorgaande geschiedenis van het geld is niet erg historisch verantwoord. Hoe ze er precies heeft uitgezien vormt een controverse onder economen en zal wel nooit helemaal duidelijk worden. De gangbare (neoklassieke) gedachte is dat het geld is bedacht door handeldrijvende individuen, in hun streven om die ruilhandel zo gemakkelijk mogelijk te laten verlopen, dus ongeveer volgens de lijn zoals hiervoor is beschreven. In neoklassiek jargon heet dat: “money emerged as a medium of exchange to minimize transaction costs of barter among utility-maximizing individuals”.
Deze verklaring is echter niet conform wat de geschiedenis ons leert, althans volgens weer een andere leer, het chartalisme. En ik moet zeggen dat de uitleg van die chartalisten me een stuk plausibeler in de oren klinkt. De chartalisten stellen in het kort dat het geld rond 4.000 jaar geleden is ingevoerd door toenmalige machthebbers, eerst als een soort verrekentabel (zoiets als 1 kilo graan = 2 kippen = 5 kroppen sla, etc.) voor de berekening van belastingen, uitstaande schulden en dergeliijke en pas later als middel van betaling.
Die machthebbers kwamen toen op het idee om door henzelf uitgegeven objecten als ruilmiddel in te voeren. Ze dwongen daarbij het gebruik van die objecten af door van hun onderdanen te eisen hun belastingen ermee te betalen. Die onderdanen werden zo per saldo gedwongen om goederen en diensten aan de machthebbers te leveren om die objecten in handen te krijgen. En omdat het gebruik ervan toch wel verdraaide handig was, gingen ze elkaar ook met die objecten betalen. En zo werden ons geld en ons monetaire systeem geboren.
Als meer recent voorbeeld van deze praktijk halen de chartalisten het voorbeeld aan dat de Europese landen in de koloniale tijd aan hun koloniën hun geld opdrongen, door betaling van belastingen met dat geld te eisen. Het effect daarvan was dat die koloniën overschakelden op het gebruik van dat geld, niet alleen voor het betalen van belastingen, maar ook voor betalingen onderling.
Wat betekent dit concreet?
Dat is mooi verwoord in het artikel "What is money", dat alweer 100 jaar geleden werd geschreven door de Engelse econoom en diplomaat Alfred Mitchell Innes. Het is bij dit artikel van belang om je te realiseren dat geld in twee klassen kan worden verdeeld, namelijk gedekt geld en ongedekt geld.
Gedekt geld bestaat in twee varianten: geld dat is gemaakt van een waardevol materiaal en geld dat inwisselbaar is tegen een waardevol materiaal. Het bekendste voorbeeld is goud. Ook de briefjes van Piet, die je bij hem kan inwisselen tegen een kilo graan, behoren tot deze klasse. Beide varianten zijn in de geschiedenis veel gebruikt.
Tegenover dat gedekte geld staat ongedekt geld. Dat is niet is gemaakt van een waardevol materiaal en ook niet inwisselbaar is tegen iets van waarde. De waarde die eraan wordt toegekend is louter en alleen gebaseerd op het vertrouwen van de gebruikers dat het de waarde die eraan wordt toegekend ook zal behouden (in jargon: fiatgeld of fiduciair geld). Valt dat vertrouwen weg, dan verliest het zijn waarde. Dat is al vaak in de geschiedenis gebleken. En het is het nachtmerriescenario van iedere centrale bankier.
In de afgelopen eeuwen is daarom vaak gebruik gemaakt van zogenaamde goudstandaarden, systemen waarin het geld inwisselbaar is tegen goud. In 1973 ging de meest recente goudstandaard, die van Bretton Woods, ten onder. Sindsdien is de wereld, voor het eerst in de geschiedenis, massaal overgeschakeld op ongedekt geld.
In de periode dat Mitchell Innes zijn artikel schreef was de Amerikaanse dollar nog gedekt door goud (een voorloper van Bretton Woods) en kon men goud inwisselen tegen dollars en vice versa. In zijn artikel schrijft hij (vet is door mij toegevoegd):
"Maar wat zijn de feiten? Laat ons de situatie hier in de VS nemen. De overheid accepteert goud van standaard puurheid en geeft in ruil daarvoor gouden munten met eenzelfde gewicht, of geeft papieren certificaten die dergelijke munten vertegenwoordigen. De algemene indruk bestaat dat het enige effect hiervan is dat het goud in stukjes met een bepaald gewicht is verdeeld en tot munten is geperst. Maar is dat echt alles wat er is gebeurd? Zeker niet. Wat er is gebeurd is dat de overheid op die stukjes goud een stempel heeft gedrukt met de belofte ze te accepteren voor de betaling van belastingen en de aflossing van andere schulden aan de overheid. Door het uitgeven van een munt heeft de overheid een verplichting op zich genomen aan de bezitter van die munt .
Dankzij de stempel die het draagt is het karakter van het goud veranderd van een grondstof naar een schuldbewijs. In Engeland koopt de Bank of England het goud en geeft in ruil daarvoor munten, bankbiljetten of een krediet. In de VS wordt het goud afgegeven bij de Munt, die in ruil daarvoor goud of papieren certificaten geeft. De verkoper c.q. de afgever ontvangt een schuldbewijs, in het eerste geval voor rekening van de Centrale bank, in het tweede voor rekening van de Schatkist. Het resultaat is in beide gevallen precies hetzelfde. De munten, de papieren certificaten, de bankbiljetten en het krediet hebben allemaal hetzelfde karakter, ongeacht de vorm of de intrinsieke waarde. Een kostbaar juweel en een stukje papier kunnen eenzelfde waarde vertegenwoordigen, zolang de ontvanger weet waar ze voor staan en de gever zijn verplichting erkent om ze terug te nemen, als betaling voor een uitstaande schuld.
Met andere woorden, geld is een schuldbewijs, niets anders dan een schuldbewijs. Het geld van A is de schuld van B aan hem en als B zijn schuld betaalt, verdwijnt het geld van A. Dat is de complete theorie van het geld."
Geld is een schuldbewijs
Geld is dus een IOU ("I owe you") van de uitgever van dat geld aan degene die het op dat moment bezit. Het geld van de een is de schuld van de ander. Geld is equivalent aan schuld, geld = schuld. Het is precies als met de briefjes van Piet, die bij hem kunnen worden ingeruild voor een kilo graan. Alleen zijn in onze wereld de overheden en, zoals we zullen zien, de banken de uitgevers van dat geld.
Maar in onze tijd van fiatgeld betekent dat dus niet dat het geld bij haar uitgever inwisselbaar is tegen iets van waarde, of dat het gemaakt is van iets van waarde. Als het geld betreft dat is gecreëerd door de overheid (in de regel de centrale bank), dan komt die IOU erop neer dat de bezitter het recht heeft om dat geld bij de overheid in te leveren ter vereffening van zijn belastingplicht of een andere schuld.
En als het geld betreft dat is gecreëerd door een bank, in de vorm van banksaldo, (zie het artikel Een fictief monetair systeem), dan heeft de bezitter van dat banksaldo, dat kredietgeld, het recht om dat banksaldo bij die bank te ruilen voor fiatgeld (geldopname). Anders gezegd, jouw banksaldo, jouw kredietgeld, vormt een claim op je bank, een verplichting van je bank, niet meer en niet minder.
Geld is dus een schuldbewijs, hetzij in de vorm van geld in je portemonnee, of in de vorm van saldo op je bankrekening, de hoeveel geld die de bank je verschuldigd is. Met beide kan je een betaling verrichten, door je fiatgeld aan een ander te geven of door banksaldo aan die ander over te maken. In dat laatste geval hevel een claim op je bank over naar die ander.
OK, leuk, maar waarom wordt er aan fiatgeld dan zoveel waarde toegekend?
Dat is een goede vraag! Het is niet gemaakt van een waardevol materiaal en kan niet bij de overheid worden inruild tegen iets van waarde. De overheid accepteert het alleen maar voor de betaling van je belastingen. En vooruit, je mag je verkeersboetes ermee betalen.
Maar waarom wil iedereen het dan toch zo graag hebben? Of beter, waarom wordt er een bepaalde waarde aan toegekend? Daarover meer in het artikel De prijs van geld.
NB. Zie voor een nog wat diepgravender uitleg van wat geld nu precies is op de pagina MMT het artikel Wat is geld? .
© Anton van de Haar - september 2012